Bij de verkiezingen voor de provinciale staten op 17 april 1935 behaalde de NSB, die een nieuwe politieke partij was, zeer hoge resultaten. In De Bilt kreeg de partij 15,06 procent van de stemmen en in Maartensdijk was het maar liefst 16,88 procent. Dat was veel meer dan het landelijke resultaat van bijna 8 procent.
Op de foto: De opening van het NSB-kringhuis in Bilthoven. Onder de aanwezigen was ook Cornelis van Geelkerken, die in 1931 een van de oprichters van de NSB was geweest. (Foto NIOD)
De NSB schoot bij de Statenverkiezingen omhoog van 0 procent – de partij had de vorige keer niet meegedaan – naar 7,9 procent van de stemmen in het land. Dit had hiervoor geen enkele partij voor elkaar gekregen. De resultaten in De Bilt en Maartensdijk waren echter nog veel hoger. In De Bilt kwam de NSB meteen na de NSDAP en de ARP en de beweging liet de rooms-katholieke en liberale partijen achter zich. In Maartensdijk (inclusief Tuindorp) scoorde alleen de ARP beter.
Hoe moeten we dit succes verklaren? Landelijk waren de volgelingen vooral ontevreden boeren die onder de crisis te lijden hadden, ambtenaren die hun werk in gevaar zagen komen en ontevreden middenstanders. We zien inderdaad dat in Maartensdijk een paar grote boeren voor de NSB kozen. Landarbeiders stemden braaf met hun bazen mee. Een factor was ook de aanwezigheid van de populaire burgemeester Coenraad van der Voort van Zijp, een orthodox protestantse dominee die vroeger kamerlid van de ARP was geweest. Hij was in 1931 een van de oprichters van de NSB samen met Mussert en Van Geelkerken. De burgemeester was een drijvende kracht voor de bouw van de wijk Tuindorp, die in 1954 bij Utrecht werd getrokken. Ook in Tuindorp bloeide het nationaalsocialisme. Toen Van der Voort van Zijp in het najaar van 1935 overleed, kwamen achthonderd leden van de NSB bij zijn begrafenis de laatste groet brengen.
In Bilthoven waren relatief veel oud-Indiëgangers. Vrij wat gezinnen hadden zich na een verblijf in de koloniën in het dorp gevestigd en anderen verbleven met verlof in hotel De Leyen of de bijbehorende huisjes. Veel Nederlanders die in Indië woonden, waren bezorgd over de acties voor onafhankelijkheid van de Indonesiërs en hun nationalisme sloot goed aan bij de denkbeelden van de NSB. Anton Mussert had een propagandareis naar de kolonie gemaakt. Verder waren er in beide gemeentes welgestelde burgers die hun heil zochten bij conservatisme, geloof en een sterk gezag, de waarden die de NSB uitdroeg.
De aanhang in Maartensdijk en De Bilt liep echter snel terug. Toen de beweging van Mussert haar steun betuigde aan de agressieve dictaturen in Italië en Duitsland, waar bovendien Joden werden vervolgd, stemden veel inwoners anders. Ook het antisemitisme van de NSB zelf werd duidelijker. Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 1937 kreeg de NSB in beide dorpen ruim 7% en bij de Statenverkiezingen van 1939 was het ongeveer 5,5%. In de Tweede Wereldoorlog speelden deze twee gemeenten ook een belangrijke rol in het verzet. In Maartensdijk werd bijvoorbeeld de eerste verzetskrant gemaakt en in De Bilt/Bilthoven functioneerde een tijdlang de enige radiozender die contact had met Londen.
DAB
U bevindt zich op de rondleiding over de Tweede Wereldoorlog.
Voor het vervolg klik HIER.
Literatuur:
G.A. Kooy, Het echec van een ‘volkse’ beweging, Nazificatie en denazificatie in Nederland 1931-1945, Assen 1964.
L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog dl1 p. 299-300.
Kiesraad, databank verkiezingsuitslagen.