Je zag ze vroeger vaak langs de kant van de weg staan: melkbussen. Twee keer per dag – op zondag maar één keer – kwam de melkrijder langs om de bussen op te halen en ze naar de melkfabriek te brengen. Dat deed hij aanvankelijk met paard en wagen, zoals op de foto, en later met een vrachtwagen. Foto: een melkrijder op een zandweg in Maartensdijk omstreeks 1920. (Het Utrechts Archief)
Vele eeuwen verkochten de boeren hun melk zelf aan de klanten. Ze maakten ook zelf boter, karnemelk en andere melkproducten. In 1870 bouwde men in Engeland de eerste melkfabriek en in 1878 begon in Utrecht de eerste melkfabriek van Nederland te draaien. De machines in deze fabrieken werden door stoomkracht aangedreven.
Melk van de melkfabriek was populair omdat hij een gegarandeerde kwaliteit had. In de fabriek nam men van iedere bus melk een monster. Sommige boeren verdunden hun melk namelijk met water, dat vervuild kon zijn en ziekten kon verspreiden.
Vanaf deze tijd kregen melkbussen hun betekenis. Ze waren van ijzer en konden twintig, dertig of veertig liter bevatten. Ze waren zwaar, zodat de boer en de melkrijder een groot gewicht moesten tillen. Op de wagen rammelden ze hevig. IJzer ging roesten zodat melkbussen geschuurd moesten worden. Pas rond 1970 werden de ijzeren bussen vervangen door aluminium melkbussen.
Er waren wel problemen met de hygiëne. In de zomer kon de melk makkelijk zuur worden. Men trof soms verontreiniging in de melk aan zoals een stuk touw of een dode muis. Bekend is het verhaal van de kat die van de room wilde snoepen en later dood in een melkbus werd aangetroffen. In werkelijkheid gebruikte de boer meestal een teems, een zeef die de ergste ongerechtigheden tegenhield.
Door moderne melkmachines en tankwagens werden melkbussen overbodig. Rond 1980 waren ze vrijwel uit het productieproces verdwenen. Ze worden nog wel gebruikt als nostalgische decoratie en de laatste decennia zijn ze weer in trek voor het schieten met carbid.
DAB
U bevindt u op de Rondleiding over nostalgie. Voor het vervolg klik HIER.
Literatuur:
G.T. Rovers, Pure nostalgie, Uithoorn 2018.
Wikipedia, de lemmata Melkbus en Melkfabrieken
