In de belevingswereld van de dorpsbewoners speelde de kerk een belangrijke rol, maar er was bij het volk ook veel ‘geloof’ dat niet door de kerk werd verkondigd. Sommigen noemen dit ‘bijgeloof’. Daarvan geven we in de komende hoofdstukken ook een aantal voorbeelden.
Het spanningsveld tussen geloof en bijgeloof is een intrigerend en vaak complex fenomeen dat diep verweven is met menselijke geschiedenis, cultuur en psychologie. Hoewel geloof en bijgeloof op het eerste gezicht tegenstrijdig lijken, kunnen ze soms ook overlappen of naast elkaar bestaan in het menselijk denken en gedrag. Dit complexe samenspel tussen geloof en bijgeloof werpt een boeiend licht op de menselijke psyche en de zoektocht naar betekenis en begrip in een vaak onvoorspelbare wereld.
De kerk veroordeelde alle vormen van bijgeloof. Het is opvallend dat leden van de Nederlands Hervormde Kerk, die sterk vertegenwoordigd was in de dorpen, juist een magische kracht toeschreven aan katholieke geestelijken. Als iemand of iets door een bezwering getroffen was en je moest hem of haar onttoveren, stapte men bij voorkeur niet naar een dominee maar naar een pastoor. Ook het slaan van een kruis zou helpen om bovennatuurlijk onheil af te wenden.
Al bij het begin van een nederzetting speelde het volksgeloof een rol. We zien het bijvoorbeeld in de naamsverklarende sagen. Ouder zijn de legenden over de beschermheiligen van de kerken zoals Sint Maarten en Sint Laurens. De oorsprong van die verhalen ligt in andere delen van Europa.
Ook de kerkgebouwen waren soms de aanleiding voor verhalen. Men vertelde sagen over de bouw van de kerk of over onderaardse gangen. Hoewel je dit ‘historische sagen’ kunt nomen, waren ze niet op historische feiten gebaseerd.
Een belangrijke rol speelde ook de duivel, maar dit was niet de satan die in het Nieuwe Testament genoemd wordt of de gevallen engel van de traditie. Het was in de dorpen rond De Bilt de personificatie van het kwaad, vaak in de vorm van een zwart dier zoals een grote hond. Deze duivel, door de mensen steevast ‘de duvel’ genoemd, achtervolgde de mensen in de late avond op onverlichte paden. Hij was ook de gast bij het kaartspel, dat door de kerk veroordeeld werd.
DAB