Het dorp Bilthoven is pas een eeuw oud. In de eeuwen daarvoor was het een landschap van bossen, dennen en stuifduinen en hier en daar een buitenplaats. De jonge schrijver Jacob van Lennep, in 1823 op voettocht door Nederland, was enthousiast over het gebied. Het mooie uitzicht was voor Frans Eyck van Zuylichem, de bewoner van buitenplaats Eyckenstein in 1826 aanleiding voor de aanleg van de Gezichtslaan.
De bouw van Station De Bilt in 1863 legde de basis van het huidige Bilthoven. In 1892 werd de frequentie van de spoorlijn Utrecht-Zwolle verdubbeld. In 1898 werd de spoorlijn naar Baarn in gebruik genomen; in 1901 volgde de spoorverbinding met Zeist.
De treinverbinding en het landschap wekten de interesse van welgestelde forensen die in de nabijheid van het station villaparken lieten bouwen zoals de wijk Oosterpark. Andere parken waren Drakenstein en Ridderoord. Ten zuiden van de spoorlijn werd na 1900 het Villapark Vogelzang aangelegd.
Op initiatief van de huisarts en raadslid dr. H.W. Melchior werd tijdens de raadsvergadering van 11 oktober 1917 besloten om het nieuwe dorp Bilthoven te noemen. De goede bereikbaarheid aan het spoor en de lage grondprijs maakten Bilthoven aantrekkelijk. In de jaren 1930 probeerde de plaatselijke VVV om Bilthoven als woonplaats nog meer te promoten, bijvoorbeeld door film.
Vanaf 1900 vormde de spoorverbinding een stimulans voor de nijverheid en de werkgelegenheid. In 1908 werd aan de Leijenseweg een fabriek in huishoudelijke apparaten geopend die in 1915 Inventum zou gaan heten. Jean Heybroek, een groothandelaar en importeur, betrok nabij het station een bedrijf in grasmaaimachines, snoeigereedschappen en bestrijdingsmiddelen. De Coöperatieve Landbouwvereniging en Graanmaalderij De Bilt en Omstreken kreeg in 1916 een eigen aansluiting op het spoor. Een werkverschaffingsproject in de vroege jaren dertig was het zwembad De Biltsche Duinen.
De combinatie van goede bereikbaarheid en gezonde boslucht maakten Bilthoven ideaal voor vernieuwingen op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs en godsdienst. Na een herstellingsoord voor dames zouden er in de jaren twintig in diverse villa’s rusthuizen en pensions worden gevestigd. Begin jaren dertig bouwde men voor tbc-patiënten het sanatorium Berg en Bosch. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid, het huidige RIVM, verruilde in 1953 Utrecht voor Bilthoven.
Onderwijsvernieuwer Kees Boeke vestigde in 1929 de Werkplaats Kindergemeenschap. Boeke was tevens de stichter van Broederschapshuis, in de jaren dertig een ontmoetingsplaats van de Doopsgezinde Kring. Een gesprekskring van Christenen en Humanisten richtte 1923 de Vrijzinnige Godsdienstige gemeenschap Bilthoven en Omstreken op. Een jaar volgde de bouw van de Woudkapel, opgetrokken in stijl van de Amsterdamse School. Al snel woonden diverse hoogleraren aan de Utrechtse universiteit in Bilthoven, onder wie enkele nobelprijswinnaars.
Bilthoven is door de jaren heen ontwikkeld tot een palet van vernieuwende architectuur. De Gregoriuskerk, of Onze Lieve Vrouwe van Altijddurende Bijstand, is begin jaren twintig gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. In de jaren vijftig tekende de architect Willem Dudok voor de Julianaflat en begin jaren zestig ontwierp Gerrit Rietveld een aantal villa’s in modernistische stijl.
Afbeelding bovenaan: het landhuis Jaglust in 1905 met de aantekening Station De Bilt, zoals Bilthoven toen nog genoemd werd. (Collectie Historische Kring D’Oude School)
VC